Mạch nguồn cái đẹp
Theo PGS. TS Trần Mạnh Tiến, “gái Tuyên” đẹp do điều kiện tự nhiên và lịch sử truyền thống được ghi đậm giai đoạn lịch sử cuối triều Lê đầu triều Nguyễn với những tuyệt thế giai nhân tựa tiên sa được truyền tụng ở Châu Phu và Đại Man. Trước kia Tuyên Quang là một vùng đất rộng lớn gồm các tỉnh Hà Giang, Tuyên Quang và một phần của Cao Bằng. Tuyên Quang là vùng đất cổ ghi nhiều dấu tích của lịch sử gắn với quá trình dựng nước và giữ nước của dân tộc. Trên Núi Thổ Sơn nằm ở trung tâm thành phố, cạnh dòng sông Lô hiền hòa còn lưu lại tấm bia đá từ thế kỷ XV. Bia đá ghi: “An biên viễn ải ưu kim bạc / Tuyên thành vạn cổ áng Thăng Long”, tạm dịch: Ở nơi biên cương xa xôi nơi có nhiều vàng bạc / Thành Tuyên Quang muôn đời là nơi che chở cho đất Thăng Long, khẳng định Tuyên Quang là vùng đất “Sơn kỳ thủy tú” có vị thế quốc phòng quan trọng. Các triều đại phong kiến coi Tuyên Quang là vùng che chắn phía Bắc của Tổ quốc và những vị tộc trưởng, tù trưởng ở đây được xem là “nanh vuốt” của triều đình.
Bởi vậy, để giữ chắc phên dậu nơi biên ải, nhà nước phong kiến phải kết giao và giữ chặt mối quan hệ đối với các tù trưởng, tộc trưởng. Họ đã sử dụng các kế sách để trị nước như: khoan thư sức dân, phân chia ruộng đất và không loại trừ cả "mỹ nhân kế" đó là gả công chúa, quận chúa cho các tù trưởng, tộc trưởng để tạo dựng niềm tin, lòng trung thành. Thế kỷ thứ XV, nhà Mạc xây thành đắp lũy ở một số nơi và Tuyên Quang là nơi vương triều nhà Mạc chọn làm chốn định đô khi thất thế.
Như vậy một vương triều tồn tại cùng với nó là sự có mặt của vua chúa, quan lại, cung tần mỹ nữ. Những người con gái đẹp được tuyển chọn để tiến cung trở thành phi tần, thê thiếp, người hầu của vua chúa, quan lại phải là những người con gái “sắc nước hương trời”, được rèn dũa và dạy bảo đầy đủ gia phong, lễ nghĩa, phép tắc. Từ đó ta có thể lý giải rằng, theo mỗi thời kỳ, giai đoạn đều có thêm những công chúa, quận chúa được gả về đây và tháp tùng họ lên Tuyên Quang chắc chắn có cả một đoàn tỳ thiếp đẹp người, đẹp nết được lựa chọn từ nhiều nơi cùng một đội ngũ quân binh tráng kiệt.
Điều kiện tự nhiên và vị trí địa lý
Thứ hai, “Gái Tuyên” đẹp do vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên. Tuyên Quang là tỉnh miền núi phía Bắc nằm trong vùng khí hậu rừng nhiệt đới, có lượng mưa hàng năm khá lớn (1.500mm - 1.800mm) và không khí thường có độ ẩm cao (85%). Khí hậu tương đối ổn định, nhiệt độ trung bình hàng năm từ 22 - 23 độ C, được coi là mát mẻ, không khí trong lành. Địa hình có nhiều đồi núi cao, rừng rậm và hệ thống sông suối dày đặc (khoảng 500 con sông suối lớn nhỏ chảy bao quanh). Đây có thể cũng là một điều kiện khá thuận lợi để tạo nên vẻ đẹp tinh khiết, trong sáng, vẻ đẹp của nước da, màu tóc của những cô gái miền sơn cước Tuyên Quang.
Sự giao thoa văn hóa, lối sống và hôn nhân
Thứ ba, ngoài người Kinh, Tuyên Quang còn có hơn 20 dân tộc anh em khác (trong đó nhóm người Thủy bí ẩn và ít người nhất Việt Nam). Đặc điểm sinh sống của các dân tộc nơi đây là ít co cụm mà thường phân tán, đan xen nhau. Khi các vương triều sụp đổ và hòa bình trở lại, sự giao thoa lối sống, văn hóa và hôn nhân đa tộc của hậu nhân đã sinh ra nhiều người đẹp cho xứ Tuyên.
Trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, nhân dân ở các nơi theo dòng người kéo về Tuyên Quang - “thủ đô Khu giải phóng, thủ đô Kháng chiến”. Nhiều cán bộ, trí thức, kiều nữ ở Hà Nội và các nơi trong cả nước cùng về đây sơ tán. Cũng trong thời gian này, hưởng ứng lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh, kiều bào từ khắp nơi trên thế giới về nước xây dựng quê hương trong đó Tuyên Quang được đón trên một nghìn Việt kiều. Nhiều người trong số họ đã ở lại lập gia đình với người bản địa. Bởi thế Tuyên Quang xưa mới có Phố Việt kiều (nay thuộc trục đường Lê Thái Tổ, TP Tuyên Quang) và làng Việt kiều (thuộc xã Thái Bình, huyện Yên Sơn).
Gái Tuyên đẹp không chỉ ở hình thức bên ngoài mà còn đẹp ở nội tâm bên trong. Vẻ đẹp đó mang nét dịu dàng, đằm thắm, nết na, sự khéo léo trong cách ăn, ở, đi đứng, nói năng... và đặc biệt là giọng nói với phát âm rất chuẩn. Nếu tiếp tục đào sâu, nghiên cứu chắc hẳn sẽ có thêm những cách lý giải khác nhau nữa. Trong khuôn khổ bài viết này, vẻ đẹp của “Gái Tuyên” được hình thành và khẳng định bởi ba yếu tố chính là nguồn gốc lịch sử, điều kiện tự nhiên và nét văn hóa đặc trưng của miền đất này.
